PV:Ðảng ta luôn quan tâm xây dựng, thu hút đội ngũ trí thức tích cực tham gia và góp phần xứng đáng vào công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Xin ông đánh giá khái quát về thực hiện chủ trương, công tác này những năm qua, nhất là từ khi thực hiện đường lối đổi mới đến nay?

Ông Tô Huy Rứa:Trong lịch sử của dân tộc ta, trí thức luôn luôn là lực lượng sáng tạo quan trọng, có những đóng góp to lớn vào sự phát triển của đất nước, của dân tộc. Ðánh giá cao những đóng góp đó, dân tộc ta, nhân dân ta có truyền thống quý báu, luôn trân trọng, tôn vinh và tự hào về đội ngũ trí thức của mình, khẳng định trí thức là những người tiêu biểu cho trí tuệ dân tộc, trong đó, bộ phận tinh hoa được tôn vinh là hiền tài của đất nước, "là nguyên khí của quốc gia".

Nối tiếp và phát huy truyền thống đó, từ khi lãnh đạo cách mạng đến nay, Ðảng ta luôn luôn khẳng định vị trí đặc biệt quan trọng và vai trò ngày càng lớn của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong từng giai đoạn của cách mạng, Ðảng ta luôn có những chủ trương, quyết sách phù hợp để tập hợp, đoàn kết, xây dựng đội ngũ trí thức, phát huy mạnh mẽ vai trò của trí thức, tạo cơ hội và động lực thúc đẩy sự cống hiến, sáng tạo của trí thức.

Trong hơn 20 năm đổi mới, xuất phát từ quan điểm bao trùm "con người là trung tâm, vừa là động lực, vừa là mục tiêu của sự phát triển", Ðảng ta đã nhất quán và kiên trì thực hiện quan điểm "đối với trí thức, phát huy năng lực, trí tuệ, mở rộng thông tin, phát huy dân chủ, trọng dụng nhân tài. Khuyến khích các trí thức, các nhà khoa học phát minh, sáng tạo. Bảo vệ quyền sở hữu, đãi ngộ xứng đáng những cống hiến của trí thức trong công cuộc phát triển đất nước" (Nghị quyết Hội nghị lần thứ IV, Ban Chấp hành Trung ương khóa VII - 1993).

Từ quan điểm trên, những năm qua, Ðảng và Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách tạo điều kiện cho sự phát triển nhanh về số lượng, cơ cấu, loại hình và chú trọng nâng cao chất lượng của đội ngũ trí thức, phát huy ngày càng tốt hơn vai trò của trí thức trên mọi lĩnh vực đời sống đất nước. Các nghị quyết, chủ trương, chính sách về giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ, văn hóa và văn nghệ, chính sách đối với người Việt Nam ở nước ngoài... được ban hành và triển khai thực hiện trong những năm đổi mới đã tạo động lực thúc đẩy lao động sáng tạo và sự cống hiến của đội ngũ trí thức.

Có thể tóm lược thành bốn nhóm chính sách đối với trí thức đã được Ðảng và Nhà nước thực thi, đem lại hiệu quả tốt trong thời gian qua, đó là: chính sách đào tạo và bồi dưỡng đội ngũ trí thức; chính sách tạo môi trường phát huy vai trò của trí thức; chính sách sử dụng, đãi ngộ, tôn vinh trí thức và chính sách thu hút trí thức người Việt Nam ở nước ngoài. Nhiều giải thưởng quốc gia và của các ngành, các lĩnh vực, việc phong tặng các chức danh khoa học, các danh hiệu cao quý cho trí thức, các nhà khoa học, văn nghệ sĩ... đã được thực hiện cũng tạo sự khích lệ, động viên tinh thần đối với trí thức. Gắn liền với các chủ trương, chính sách đó là sự cố gắng trong việc đổi mới cơ chế quản lý, tăng cường đầu tư cho giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ, văn hóa và văn nghệ..., đã góp phần phát huy tiềm năng và nội lực của đội ngũ trí thức trong hoạt động thực tiễn.

Nhìn tổng quát, công tác xây dựng đội ngũ trí thức của Ðảng và Nhà nước Việt Nam trong những năm qua nhất là từ khi đổi mới đã thể hiện sự coi trọng vị trí, vai trò của trí thức, có những bước tiến trong nhận thức và chỉ đạo thực hiện, bước đầu tạo điều kiện thuận lợi để đội ngũ trí thức hoạt động, cống hiến và phát triển, đáp ứng ngày càng tốt hơn những đòi hỏi mới của công cuộc đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Như vậy, trí thức Việt Nam đã phát triển nhanh về số lượng, nâng cao về chất lượng và đã thực sự hình thành một đội ngũ trí thức mới, góp phần xứng đáng cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong thời kỳ đổi mới từ năm 1986 đến nay, đội ngũ trí thức đã góp phần trực tiếp cùng toàn dân đưa nước ta ra khỏi khủng hoảng kinh tế - xã hội, từng bước xóa đói, giảm nghèo, nâng cao chất lượng cuộc sống của nhân dân và phát triển đất nước.

Tuy vậy, công tác trí thức của Ðảng và Nhà nước trong thời gian qua vẫn còn nhiều hạn chế, khuyết điểm. Với quan điểm nhìn thẳng vào sự thật, thái độ tự phê bình nghiêm khắc và nhận thức yêu cầu ngày càng cao trong việc phải nâng tầm lãnh đạo của Ðảng đối với trí thức thời kỳ mới, Hội nghị Trung ương 7 vừa qua đã phân tích rõ những hạn chế, khuyết điểm, trong đó, có thể nhấn mạnh một số nội dung cơ bản sau:

Về chủ trương, chính sách, đến nay, chúng ta vẫn chưa có chiến lược tổng thể xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức. Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội chưa thật sự thể hiện quan điểm lấy khoa học và công nghệ, giáo dục và đào tạo làm "quốc sách hàng đầu", chưa gắn với các giải pháp phát huy vai trò của trí thức.

Nhiều chủ trương, chính sách về trí thức chậm đi vào cuộc sống, thiếu hiệu quả, có nơi thực hiện thiếu nghiêm túc, một số chính sách không phù hợp với yêu cầu và điều kiện thực tế hoặc thiếu những chế tài đủ mạnh bảo đảm việc thực thi có hiệu quả. Hệ thống giáo dục còn lạc hậu, chưa đủ sức đáp ứng nhu cầu đào tạo nguồn nhân lực trình độ cao. Thiếu chính sách đủ mạnh thu hút trí thức Việt Nam ở nước ngoài và tạo điều kiện trí thức trong nước được đào tạo, bồi dưỡng, hợp tác, giao lưu, làm việc ở nước ngoài. Cơ chế, chính sách tài chính trong hoạt động khoa học, công nghệ, văn hóa, văn nghệ còn nhiều bất cập.

Nhìn chung, so với yêu cầu phải có trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, các chính sách đối với trí thức còn thiếu, chưa đồng bộ, chậm đổi mới, còn nặng tính hành chính và dấu ấn của cơ chế kế hoạch hóa tập trung.

Về công tác lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý, một số cán bộ Ðảng và chính quyền chưa nhận thức đúng vai trò, vị trí của trí thức, đánh giá, sử dụng trí thức không đúng năng lực, trình độ, dẫn tới hạn chế sự cống hiến của trí thức; một số cán bộ lãnh đạo, quản lý chỉ chú trọng vốn tiền, vật chất mà chưa coi trọng nguồn nhân lực chất lượng cao dẫn tới coi nhẹ vai trò của trí thức, thậm chí xem thường trí thức. Trong quan hệ với trí thức, vẫn tồn tại tư tưởng ngại tiếp xúc, đối thoại, không chịu lắng nghe, thậm chí có biểu hiện quy chụp, thiếu dân chủ đối với trí thức. Công tác tổ chức và quản lý cán bộ còn nhiều điểm không phù hợp với đặc trưng lao động của trí thức, nhất là khâu đánh giá, sử dụng, phát hiện, tuyển chọn, trọng dụng nhân tài.

PV:Xin ông cho biết những quan điểm chỉ đạo và mục tiêu xây dựng đội ngũ trí thức mà Hội nghị Trung ương 7 (khóa X) đã bàn và thông qua?

Ông Tô Huy Rứa:Hội nghị Trung ương 7 đã đặt yêu cầu, nhiệm vụ xây dựng đội ngũ trí thức trong bối cảnh quốc tế và trong nước những năm sắp tới. Trên cơ sở phân tích khoa học cả cơ hội lớn và những thách thức gay gắt, chỉ ra những đặc điểm mới tác động đến nhiệm vụ xây dựng đội ngũ trí thức. Nhất là ba điều quan trọng: Trong thời đại ngày nay, tri thức ngày càng giữ vai trò quyết định đối với sự phát triển của các quốc gia, dân tộc; trí thức Việt Nam đang đứng trước những đòi hỏi cao và mới, cả thời cơ lớn và những thách thức gay gắt; trước yêu cầu phát triển của đất nước, cần tiếp tục đổi mới, nâng cao năng lực lãnh đạo của Ðảng đối với trí thức.

Những nhận định và dự báo trên là cơ sở để Hội nghị Trung ương 7 bàn và xác định mục tiêu, quan điểm chỉ đạo xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Về mục tiêu, Hội nghị xác định mục tiêu tổng quát đến năm 2020 và mục tiêu trong những năm trước mắt.

Về mục tiêu đến năm 2020, bao gồm hai nội dung lớn sau đây:

Một là, xây dựng đội ngũ trí thức lớn mạnh, đạt chất lượng cao, số lượng và cơ cấu hợp lý, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước, từng bước tiến lên ngang tầm với trình độ của trí thức các nước tiên tiến trong khu vực và thế giới.

Hai là, xây dựng sự gắn bó vững chắc giữa Ðảng và Nhà nước với trí thức, giữa trí thức với Ðảng và Nhà nước, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân tộc trên nền tảng liên minh công - nông - trí.

Trong nhận thức cũng như trong chỉ đạo thực tiễn, cần làm rõ và thực hiện bằng được sự gắn bó, không tách rời nhau của hai nội dung trên trong quá trình xây dựng đội ngũ trí thức.

Về mục tiêu trong những năm trước mắt, Hội nghị nhấn mạnh nhiệm vụ phải hoàn thiện cơ chế, chính sách đã ban hành, xây dựng cơ chế, chính sách mới, xây dựng chiến lược phát triển đội ngũ trí thức đến năm 2020, coi đó là đòi hỏi và điều kiện cực kỳ quan trọng để thực hiện nhiệm vụ xây dựng và phát huy vai trò đội ngũ trí thức.

Về quan điểm chỉ đạo, tổng kết thực tiễn nhiều năm qua và nắm bắt yêu cầu mới trong xây dựng đội ngũ trí thức thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nhằm bảo đảm thực hiện thắng lợi các mục tiêu, Hội nghị đã bàn và khẳng định ba quan điểm chỉ đạo của Ðảng trong xây dựng đội ngũ trí thức. Xin nhấn mạnh một số nội dung cốt lõi và mới trong ba quan điểm trên.

Một là, khẳng định vai trò của trí thức là lực lượng lao động đặc biệt quan trọng trong tiến trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế, trong xây dựng kinh tế tri thức và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Hai là, khẳng định ý nghĩa, vị trí của việc xây dựng đội ngũ trí thức không chỉ đối với bản thân công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa, mà còn "trực tiếp nâng cao tầm trí tuệ của dân tộc, sức mạnh của đất nước, năng lực lãnh đạo của Ðảng và chất lượng của hệ thống chính trị", vì vậy, đầu tư xây dựng đội ngũ trí thức là đầu tư cho phát triển bền vững. Ðây là một nội dung mới rất quan trọng trong quan điểm chỉ đạo của Ðảng đối với xây dựng đội ngũ trí thức.

Ba là, xác định trách nhiệm xây dựng đội ngũ trí thức. Cùng với việc khẳng định dứt khoát trách nhiệm đó là của toàn xã hội, của cả hệ thống chính trị, trong đó trách nhiệm của Ðảng và Nhà nước giữ vai trò quyết định, nghị quyết đồng thời làm rõ vinh dự, bổn phận của trí thức phải không ngừng phấn đấu nâng cao phẩm chất chính trị, đạo đức, năng lực chuyên môn của mình.

Bốn là, xác định những nội dung quan trọng nhất trong quan điểm của Ðảng đối với lao động sáng tạo và tính đặc thù của trí thức, bao gồm các điểm rất cơ bản sau: thực hành dân chủ, tôn trọng và phát huy tự do tư tưởng trong hoạt động nghiên cứu, sáng tạo của trí thức; tạo môi trường thuận lợi cho hoạt động nghề nghiệp; trọng dụng trí thức trên cơ sở đánh giá đúng phẩm chất, năng lực và kết quả cống hiến và có chính sách đặc biệt đối với nhân tài.

PV: Xin ông cho biết những giải pháp lớn trong việc thực hiện chủ trương xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Ông Tô Huy Rứa: Trên cơ sở thống nhất cao về mục tiêu và quan điểm chỉ đạo, Hội nghị Trung ương 7 đã dành nhiều thời gian, trí tuệ để đề xuất, bàn bạc và xác định các nhiệm vụ và hệ thống giải pháp xây dựng đội ngũ trí thức. Ðặc điểm chung của các giải pháp là phải phù hợp với đặc trưng, đặc thù của trí thức, đáp ứng được những đòi hỏi vừa cơ bản, vừa cấp bách trong xây dựng đội ngũ trí thức, vừa mang tính khả thi, tính thực tiễn, vừa đòi hỏi một sự đổi mới sâu sắc, toàn diện, sự phấn đấu cao của toàn xã hội, của cả hệ thống chính trị, mà trước hết là của Ðảng, Nhà nước và của bản thân đội ngũ trí thức.

Trên cơ sở đó, 5 nhóm giải pháp lớn đã được bàn bạc và thông qua, bao gồm: hoàn thiện môi trường và điều kiện thuận lợi cho hoạt động của trí thức; thực hiện chính sách trọng dụng, đãi ngộ và tôn vinh trí thức; tạo chuyển biến căn bản trong đào tạo, bồi dưỡng trí thức; đề cao trách nhiệm của trí thức, củng cố và nâng cao chất lượng hoạt động các hội của trí thức và nâng cao chất lượng công tác lãnh đạo của Ðảng đối với đội ngũ trí thức.

Trong mỗi nhóm giải pháp trên đều chỉ ra rất cụ thể các nội dung công việc và biện pháp phải làm, bao gồm hai lĩnh vực: bổ sung, hoàn thiện các cơ chế, chính sách đã có và xây dựng cơ chế, chính sách mới nhằm đáp ứng yêu cầu phát huy với hiệu quả cao nhất năng lực, tiềm năng, sức sáng tạo của đội ngũ trí thức. Ðồng thời các giải pháp, biện pháp đó có quan hệ chặt chẽ với nhau, không chỉ có giá trị định hướng mà còn mang tính định lượng cụ thể, từ đó làm cơ sở cho việc thể chế hóa về mặt Nhà nước.

Trong hệ thống các giải pháp lớn, nhằm tập trung cho việc thực hiện những nhiệm vụ trọng tâm và bức xúc, tạo bằng được sự chuyển biến về chất lượng công tác xây dựng đội ngũ trí thức những năm tới, Nghị quyết rất quan tâm đến việc xác định những nội dung có tính đột phá. Trong nhiệm vụ hoàn thiện môi trường và điều kiện thuận lợi cho hoạt động của trí thức, giải pháp sau đây giữ vị trí như những nội dung có tính đột phá: Ban hành quy chế dân chủ trong hoạt động khoa học và công nghệ, giáo dục và đào tạo, văn hóa và văn nghệ, bổ sung, hoàn thiện các cơ chế, chính sách, tạo điều kiện để trí thức tự khẳng định, phát triển, cống hiến và được xã hội tôn vinh, hoặc tổ chức nhiều diễn đàn để khuyến khích và bảo đảm quyền lợi, trách nhiệm của trí thức khi tham gia các hoạt động tư vấn, phản biện và giám định các chủ trương, chính sách, các dự án phát triển kinh tế - xã hội; phê phán và xóa bỏ sự coi nhẹ, thành kiến và quy chụp đối với những ý kiến phản biện mang tính xây dựng.

Trong nhiệm vụ thực hiện chính sách trọng dụng, đãi ngộ và tôn vinh trí thức, các giải pháp sau đây có ý nghĩa đột phá cần kiên quyết thực hiện và thể chế hóa: Rà soát các chính sách hiện có và ban hành các cơ chế, chính sách mới bảo đảm để trí thức được hưởng đầy đủ lợi ích vật chất, tinh thần tương xứng với giá trị từ kết quả lao động sáng tạo của mình; Hoàn thiện và thực hiện nghiêm túc các cơ chế, chính sách để động viên và tiếp tục sử dụng về chuyên môn, nghiệp vụ đối với những trí thức có trình độ cao, năng lực và sức khỏe đã hết tuổi lao động.

Trong nhiệm vụ nâng cao chất lượng công tác lãnh đạo của Ðảng đối với trí thức, các giải pháp sau đây có nội dung rất mới, đòi hỏi các cấp ủy Ðảng phải nỗ lực phấn đấu thực hiện: xác định công tác trí thức là nhiệm vụ quan trọng thường xuyên của cấp ủy Ðảng, chính quyền các cấp; phát huy tài năng và trọng dụng những trí thức có phẩm chất tốt, có năng lực quản lý là đảng viên và không phải là đảng viên trong các cơ quan nhà nước và tổ chức sự nghiệp; những người đứng đầu cấp ủy Ðảng và chính quyền các cấp có trách nhiệm định kỳ tiếp xúc, lắng nghe ý kiến, đối thoại với trí thức về những vấn đề kinh tế - xã hội quan trọng...

Chúng ta tin chắc rằng, nếu toàn xã hội, cả hệ thống chính trị, mà trước hết là toàn Ðảng, các cơ quan chỉ đạo, quản lý và bản thân đội ngũ trí thức nắm vững quan điểm chỉ đạo, cùng đồng tâm, hiệp lực kiên trì triển khai nhiệm vụ và các giải pháp đã được xác định trong Nghị quyết, thì chắc chắn chúng ta sẽ thực hiện có hiệu quả cao những mục tiêu xây dựng và phát triển đội ngũ trí thức Việt Nam đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, bảo vệ và xây dựng đất nước trong những năm tới.

HMT-Theo báo Nhân dân