Những chuyển biến tích cực
Nhìn lại chặng đường gần 20 năm, phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” đã có tác động tích cực đến sự phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm an ninh quốc phòng, trật tự, an toàn xã hội của đất nước. Thông qua các nội dung phong trào, nhiều cách làm hay, mô hình sáng tạo được người dân chủ động thực hiện rất hiệu quả. Đến nay, nhiều nội dung đã thực sự đi vào cuộc sống, trở thành việc làm hằng ngày của người dân. Từ khi phát động, phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” đã được các cấp, các ngành và người dân đồng tình ủng hộ, đã trở thành sợi dây gắn kết các phong trào thi đua yêu nước trên toàn quốc.
Các nội dung, tiêu chí trong phong trào đều gắn với cuộc sống hằng ngày của người dân, do đó việc thực hiện trở thành xu hướng tất yếu để xây dựng đời sống văn hóa, môi trường văn hóa phong phú, lành mạnh. Từ cá nhân, gia đình, dòng họ, tổ dân phố, cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp đều hướng tới mục tiêu xây dựng con người văn hóa, môi trường văn hóa, lấy đó làm động lực thúc đẩy các nhiệm vụ chính trị, kinh tế - xã hội. Một diện mạo đời sống văn hóa mới từng bước được hình thành. Đặc biệt, những chuyển biến rõ nét mà chúng ta dễ dàng nhận thấy là việc xây dựng các gia đình văn hóa - tế bào của xã hội, với những truyền thống tốt đẹp, ông bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu thảo hiền... ngày càng được phát huy, nhân rộng. Các cơ quan, đơn vị đã gắn việc thực hiện nhiệm vụ chuyên môn, nhiệm vụ chính trị, đẩy mạnh phong trào xây dựng đạo đức, lối sống lành mạnh, phong phú. Phong trào xây dựng gương người tốt, việc tốt, các điển hình tiên tiến đã trở thành mục tiêu trong cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp, trong mỗi dòng họ, mỗi gia đình. Theo tổng hợp từ các địa phương, 18 năm thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, đã có nhiều mô hình tiêu biểu, cách làm hiệu quả được phổ biến, nghiên cứu, học tập, nhân rộng. Qua các giai đoạn sơ, tổng kết phong trào đã có trên 1.200.000 gương người tốt, việc tốt; 18.651.317/21.771.790 gia đình được công nhận “Gia đình văn hóa”; 73.984/104.609 được công nhận làng, thôn, ấp, bản, tổ dân phố văn hóa; 84.785/114.972 được công nhận cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp văn hóa. Nhiều cá nhân, tập thể đã có thành tích xuất sắc được Đảng, Nhà nước khen thưởng, động viên kịp thời. Nhiều gia đình đã hiến đất, đóng góp tiền của, công sức xây dựng nhà văn hóa, làm đường, xây dựng trường học, xây dựng nông thôn mới. Tiêu biểu là các gia đình ở tỉnh Đắk Nông, như gia đình ông Lý Dào Lấy, xã Thuận Hà, huyện Đắk Song đã hiến 400m² đất làm hội trường bản Đầm Giỏ; già làng Ma Rin, Bon Bu P’Rây, xã Đắk N’drung, huyện Đắk Song; gia đình anh Điểu N’iên bon Sa Pa, xã Thuận An, huyện Đắk Mil hiến 600m² đất xây cột mốc biên giới... Những tấm gương dũng cảm của cán bộ, chiến sĩ và nhân dân tham gia truy bắt, trấn áp tội phạm; các tình nguyện viên của các phường, xã, thị trấn đã tích cực tham gia bảo vệ an ninh, an toàn lòng đường, hè phố, bảo vệ sự bình yên của nhân dân đã làm sâu sắc thêm mục đích, ý nghĩa của Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” trong xây dựng phát triển kinh tế, xã hội. Anh Nguyễn Trương Minh Tiến ở quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh được mệnh danh là “Hiệp sĩ” đường phố đã có trên 600 lần dũng cảm truy đuổi bắt cướp và là điển hình tiên tiến tiêu biểu tham dự Hội nghị tuyên dương phong trào thi đua yêu nước toàn quốc. Các địa phương luôn quan tâm đẩy mạnh phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở”; phong trào xây dựng nông thôn mới; các lễ hội văn hóa, thể thao truyền thống của các địa phương từ đó làm giàu thêm đời sống văn hóa tinh thần, định hướng thẩm mỹ lành mạnh cho nhân dân. Trung tâm văn hóa - thể thao các cấp đã tích cực tìm tòi các loại hình nghệ thuật phù hợp với trình độ thưởng thức của nhân dân, thường xuyên tổ chức các liên hoan nghệ thuật quần chúng, hội thi, hội diễn, tuyên truyền viên giỏi. Nhiều chương trình nghệ thuật không chuyên được tổ chức đã thu hút một lượng lớn các diễn viên không chuyên là những hạt nhân cho phong trào văn hóa, văn nghệ ở cơ sở; các câu lạc bộ được tổ chức theo sở thích đa dạng và phong phú như các câu lạc bộ thơ, văn, võ thuật, khiêu vũ, nhiếp ảnh, các lớp năng khiếu đàn, hát, múa, thể dục, thể thao, các đội văn nghệ truyền thống được người dân hưởng ứng tham gia tích cực làm phong phú thêm nội dung trong phong trào.
Qua 18 năm triển khai thực hiện, trên toàn quốc có 70 thiết chế văn hóa cấp tỉnh (trung tâm văn hóa, nhà triển lãm...); 589/707 quận, huyện có trung tâm văn hóa - thể thao hoặc nhà văn hóa huyện, đạt tỷ lệ khoảng 83,3%; 6.102/11.027 xã, phường, thị trấn có trung tâm văn hóa - thể thao, đạt tỷ lệ 55,3% (trong 6.102 trung tâm văn hóa - thể thao hiện có, có 30% đạt chuẩn theo quy định của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch); 68.222/113.607 thôn, bản, buôn, làng... có nhà văn hóa, đạt tỷ lệ 60% (trong 68.222 nhà văn hóa hiện có, 47% đạt chuẩn theo quy định của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch); các thiết chế văn hóa thuộc các bộ, ngành, đoàn thể bao gồm: 28 nhà văn hóa lao động cấp tỉnh, 17 nhà văn hóa lao động cấp huyện và trên 100 nhà văn hóa công nhân trong các doanh nghiệp; 80 cung, nhà thiếu nhi cấp tỉnh, 189 cung, nhà thiếu nhi cấp huyện, nhà văn hóa thiếu nhi các ngành và các nhà văn hóa thuộc quân đội, công an nhân dân.
Một yếu tố quan trọng mang đến sức sống và sự phát triển thực chất cho phong trào chính là những hạt nhân cốt lõi, những nhân tố tâm huyết, luôn tìm tòi, sáng tạo và hết lòng vì cộng đồng. Đáng mừng là những nhân tố điển hình này ngày càng xuất hiện nhiều hơn với những tư duy đổi mới, sáng tạo. Họ là những hạt nhân tiêu biểu trong xây dựng các mô hình, như khu dân cư tự quản về trật tự đô thị và vệ sinh môi trường, toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh, tổ dân phố “5 không” (không rác, không tệ nạn, không hộ nghèo, không lấn chiếm lòng đường vỉa hè, không vi phạm trật tự), mô hình tổ chức các không gian văn hóa sáng tạo mới gắn với việc bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa, mô hình làm đẹp môi trường sống mang tên “Biến bãi rác thành vườn hoa”, mô hình đám cưới không mời quá 300 khách, đám cưới không sử dụng thuốc lá, phong trào sống xanh... Từ thành công của các mô hình, người dân ở nhiều địa phương còn có nguyện vọng tiếp tục triển khai các mô hình “6 không”, “7 không”, bổ sung các tiêu chí mới để ngày càng nâng cao chất lượng cuộc sống.
Để có được những kết quả tích cực trong phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, công tác tuyên truyền, vận động nhân dân đăng ký các danh hiệu văn hóa đã được tập trung đẩy mạnh thời gian qua. Bằng tâm huyết và tình yêu đối với chính nơi mình sinh sống, nhiều bí thư chi bộ, trưởng ban công tác mặt trận, tổ trưởng tổ dân phố hay các hạt nhân gia đình văn hóa tiêu biểu đã tích cực nêu gương, vận động nhân dân cùng tham gia các phong trào xây dựng đời sống văn hóa. Chính vì thế, trong quá trình chỉ đạo nâng cao chất lượng, hiệu quả thực chất của phong trào, Ban Chỉ đạo Trung ương phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” luôn nhấn mạnh định hướng là những mô hình tốt, những nhân tố tiêu biểu cần phải được nhân rộng.
Thời gian qua, nhiều địa phương trong cả nước đã tích cực, chủ động triển khai nhằm đưa những nội dung mới của phong trào được quy định cụ thể tại Nghị định số 122/2018/NĐ-CP, ngày 17-9-2018, của Chính phủ, quy định về xét tặng danh hiệu “gia đình văn hóa”; “thôn văn hóa”, “làng văn hóa”, “ấp văn hóa”, “bản văn hóa”, “tổ dân phố văn hóa” sớm đi vào cuộc sống. Ban Chỉ đạo phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” tỉnh đã triển khai thực hiện hiệu quả các văn bản chỉ đạo, hướng dẫn của Ban Chỉ đạo Trung ương, đặc biệt sau khi Chính phủ ban hành Nghị định số 122/2018/NĐ-CP và văn bản chỉ đạo triển khai của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Ban Chỉ đạo của tỉnh đã ban hành văn bản hướng dẫn thực hiện việc xét tặng danh hiệu văn hóa từ năm 2019 theo Nghị định mới. Hưng Yên cũng là địa phương ngay từ sớm đã tích cực xây dựng kế hoạch tập huấn triển khai Nghị định đến tận thôn, bản; in ấn và phát hành tới từng hộ gia đình tờ rơi, tập gấp về tiêu chuẩn công nhận các danh hiệu gia đình văn hóa; về quy định thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang và lễ hội. Tại các địa phương, kết quả nổi bật trong nâng cao chất lượng phong trào là việc thường xuyên, định kỳ kiểm tra, đánh giá kết quả hoạt động phong trào, qua đó kịp thời phát hiện những tồn tại, đưa ra biện pháp khắc phục, đồng thời phát hiện những nhân tố mới, điển hình tiên tiến để biểu dương, nhân rộng.
Đáng mừng là phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” đã không chỉ tạo nên những chuyển biến tích cực trong đời sống văn hóa ở cộng đồng dân cư, trong các cơ quan, công sở mà còn là một nội dung được chú trọng ở trong nhiều ngành khác, đặc biệt là hệ thống quân đội. Trong nhiều năm qua, Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam, thành viên Ban Chỉ đạo Trung ương phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” đã có nhiều biện pháp chỉ đạo, hướng dẫn lực lượng toàn quân thực hiện xây dựng môi trường văn hóa tốt đẹp, lành mạnh, phong phú trong Quân đội, góp phần thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” với phương châm “Mỗi một điểm đóng quân là một điểm sáng văn hóa”. Quán triệt nội dung này, nhiều đơn vị quân đội trên các địa bàn đã có những mô hình hay, cách làm sáng tạo riêng, phù hợp với điều kiện đặc thù của địa phương để triển khai hiệu quả phong trào, tiêu biểu như lực lượng vũ trang tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu đã triển khai những hoạt động thiết thực nhằm nâng cao chất lượng tuyên truyền, phổ biến, quán triệt chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về tôn giáo cho cán bộ, chiến sĩ; tích cực vận động đồng bào có đạo thực hiện tốt các phong trào thi đua yêu nước, sống tốt đời đẹp đạo, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, xây dựng nếp sống mới ở khu dân cư... Mô hình phổ biến kiến thức quốc phòng, an ninh cho các tu sĩ và tu tập sinh tại các chùa trên địa bàn tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu được đánh giá là cách làm sáng tạo, hiệu quả, nhằm thiết thực xây dựng đời sống văn hóa trong cộng đồng. Đây là những việc làm đã tạo được lòng tin, chỗ dựa tin cậy trong đồng bào tôn giáo ở địa phương, góp phần xây dựng và củng cố nền quốc phòng toàn dân, giữ vững an ninh chính trị trên địa bàn.
Tiếp tục nâng cao chất lượng, hiệu quả phong trào phù hợp với tình hình mới
Bên cạnh những chuyển biến tích cực, thực tiễn vẫn còn những vấn đề bất cập nảy sinh, cần kịp thời có giải pháp khắc phục để phong trào thực sự là nền tảng, động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong bối cảnh mới hiện nay.
Thực tế thời gian qua cho thấy không ít danh hiệu văn hóa được trao tặng ồ ạt, một số nơi chất lượng các phong trào còn thiên về hình thức, thiếu chiều sâu; việc thực hiện các quy định về nếp sống văn minh trong cưới, tang và lễ hội ở một số nơi còn chưa đạt hiệu quả như mong muốn. Nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng Phong trào, Ban Chỉ đạo Trung ương Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” quán triệt và yêu cầu các địa phương thực hiện nghiêm túc việc bình xét các danh hiệu văn hóa theo tinh thần Nghị định số 122/2018/NĐ-CP, ngày 17-9-2018, của Chính phủ, quy định về Xét tặng danh hiệu “gia đình văn hóa”, “thôn văn hóa”, “làng văn hóa”, “ấp văn hóa”, “bản văn hóa”, “tổ dân phố văn hóa”. Trong các chương trình kiểm tra việc thực hiện phong trào tại các địa phương, Ban Chỉ đạo Trung ương phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” luôn lưu ý cần sớm đưa nội dung, yêu cầu mới của phong trào vào đời sống, trong đó đặc biệt quan tâm nâng cao chất lượng các danh hiệu nói chung, danh hiệu gia đình nói riêng. Việc bình xét cần được thực hiện trên cơ sở tự nguyện và chỉ xét tặng khi hộ gia đình, khu dân cư có đăng ký tham gia; qua đó, chấm dứt việc bình xét các danh hiệu ồ ạt. Chỉ khi nhận thức đúng được tính thực chất của các danh hiệu văn hóa được tôn vinh thì người dân mới hiểu được ý nghĩa thực sự mà các phong trào văn hóa mang lại cho cuộc sống của mình.
Một trong những khó khăn, thách thức rõ nét đối với sự phát triển của phong trào trong giai đoạn hiện nay là mặt trái của kinh tế thị trường đang tác động đến đạo đức, lối sống; một bộ phận người dân, đặc biệt là giới trẻ sống thờ ơ, vô cảm trước những nỗi đau, mất mát, trước những hoàn cảnh khó khăn khiến xã hội bức xúc... Vấn đề xây dựng đời sống văn hóa, môi trường văn hóa trong tình hình mới, bảo đảm hài hòa với sự phát triển kinh tế - xã hội đang được đặt ra cấp thiết. Đối với việc xây dựng con người, nhiệm vụ quan trọng là tạo ra một môi trường văn hóa lành mạnh. Đó sẽ là tác nhân quan trọng hình thành nên những con người có bản lĩnh, đầy đủ phẩm chất để phát triển bền vững đất nước. Những năm gần đây, có một số biểu hiện của phong trào khiến xã hội lo ngại. Dù con số thống kê cho thấy hơn 90%, thậm chí đến gần 100% các gia đình, tổ dân phố được công nhận danh hiệu văn hóa nhưng thực tế xã hội lại không cho thấy bức tranh tươi sáng như thế. Hệ lụy còn nguy hiểm hơn khi những danh hiệu trở thành “phản cảm” bởi đối tượng được trao không xứng đáng, từ đó, ảnh hưởng đến niềm tin chung của xã hội đối với phong trào. Với những nội dung quy định chặt chẽ tại Nghị định số 122/2018/NĐ-CP, việc xét tặng các danh hiệu văn hóa sẽ bảo đảm chất lượng, tạo nên động lực mới để người dân chung sức xây dựng môi trường văn hóa, từ đó tạo điều kiện phát triển con người Việt Nam, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước trong thời kỳ mới.
Tại Hội nghị tổng kết phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” giai đoạn 2000 - 2018, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc chỉ đạo, cần nghiên cứu đổi mới nội dung, phương thức hoạt động theo hướng thiết thực, hiệu quả, sát thực tiễn, có trọng tâm, trọng điểm để từ đó tiếp tục đưa phong trào phát triển đi vào chiều sâu, nâng cao chất lượng, hiệu quả phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” trong bối cảnh mới hiện nay.
Nghị quyết số 33/NQ-TW, ngày 9-6-2014, của Hội nghị Trung ương 9 khóa XI, về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước” đề ra nhiệm vụ xây dựng đời sống văn hóa ở địa bàn dân cư, các cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp đoàn kết, dân chủ, văn minh, đạt chuẩn thực chất về văn hóa, thực hiện tốt Quy chế Dân chủ ở cơ sở, xây dựng nếp sống văn hóa tiến bộ, văn minh, nhất là trong việc cưới, việc tang, lễ hội; nâng cao chất lượng, hiệu quả các cuộc vận động văn hóa, phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”.
Bối cảnh mới, đặc biệt là những tác động của những giá trị mới, hiện đại của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đòi hỏi việc thực hiện phong trào phải đưa ra những nghiên cứu, đánh giá tình hình để có những giải pháp trọng tâm.
Thứ nhất, huy động mọi lực lượng và cả hệ thống chính trị tích cực tham gia phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”. Tăng cường đổi mới công tác tuyên truyền nhằm tạo sự chuyển biến về nhận thức trong cấp ủy đảng, chính quyền các cấp, các ngành, từ trong các cơ quan nhà nước đến ngoài xã hội, trong cán bộ, đảng viên, đến các tầng lớp nhân dân về vai trò, vị trí của văn hóa và nhân tố con người đối với sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc cũng như nâng cao nhận thức, tính tự nguyện của cộng đồng, phát huy vai trò chủ động, tích cực, sáng tạo của nhân dân trong xây dựng đời sống văn hóa cơ sở.
Thứ hai, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật đối với văn hóa và xây dựng đời sống văn hóa; tiếp tục đẩy mạnh việc triển khai Nghị định số 122/2018/NĐ-CP, ngày 17-9-2018, của Chính phủ - hành lang pháp lý quan trọng để nâng cao chất lượng xây dựng các danh hiệu văn hóa. Tổ chức tốt việc bình xét, công nhận, biểu dương, khen thưởng gia đình văn hóa bảo đảm công khai, dân chủ đạt hiệu quả thực chất, khắc phục “bệnh hình thức”, thiếu chiều sâu. Tiếp tục đẩy mạnh xây dựng làng (thôn, bản, phố) văn hóa, xây dựng xã đạt chuẩn văn hóa nông thôn mới, phường, thị trấn đạt chuẩn văn minh đô thị. Nâng cao tính tự quản và ý thức trách nhiệm cộng đồng trong việc giữ vững các danh hiệu văn hóa.
Thứ ba, tiếp tục lựa chọn một số việc cụ thể, tập trung tạo chuyển biến và sức lan tỏa trong đời sống văn hóa cộng đồng. Đổi mới công tác đánh giá phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, không chỉ căn cứ vào những con số, tỷ lệ, mà còn phải căn cứ vào những đánh giá cụ thể... Chủ động đôn đốc, kiểm tra, phát hiện và khắc phục kịp thời hạn chế... Bên cạnh đó, Ban Chỉ đạo Trung ương phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” xây dựng kế hoạch phối hợp các bộ, ngành trung ương và địa phương triển khai; đổi mới nội dung, phương thức hoạt động văn hóa theo hướng thiết thực, hiệu quả, có trọng tâm, trọng điểm. Tổ chức việc kiểm tra, đánh giá hoạt động của ban chỉ đạo các cấp và đánh giá công tác triển khai tại địa phương cơ sở, định kỳ sơ kết, tổng kết phong trào qua đó rút ra những bài học kinh nghiệm; xây dựng cơ chế, chính sách phù hợp; đề ra những mục tiêu, giải pháp phát triển phong trào trong thời gian tiếp theo.
Thứ tư, nâng cao hiệu quả phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” bằng việc tạo sức lan tỏa từ những mô hình tiêu biểu, với những giá trị nhân văn cốt lõi như những tấm gương bí thư chi bộ, trưởng ban công tác mặt trận, tổ trưởng tổ dân phố hay các hạt nhân gia đình văn hóa tiêu biểu; có các chế độ đãi ngộ để tạo động lực thúc đẩy những cá nhân tiêu biểu đó tiếp tục cống hiến cho cộng đồng. Lồng ghép các nhiệm vụ của phong trào vào các phong trào thi đua yêu nước khác của các ban, ngành, đoàn thể; gắn kết chặt chẽ với xây dựng nông thôn mới, huy động mọi nguồn lực và tập trung đầu tư cho văn hóa ngang tầm với đầu tư trong các lĩnh vực khác, tạo đà cho sự phát triển của văn hóa.
Thứ năm, nâng cao chất lượng của đội ngũ cán bộ làm văn hóa cơ sở. Nâng cao hiệu quả phối hợp liên ngành trong triển khai, thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”; từng thành viên Ban Chỉ đạo được phân công phụ trách địa bàn tăng cường theo dõi, đôn đốc việc thực hiện phong trào.
Thứ sáu, đẩy mạnh công tác giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình và xây dựng văn hóa công sở. Tổ chức thực hiện có hiệu quả công tác gia đình và giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình, hướng đến xây dựng văn hóa ứng xử, giao tiếp văn minh trong mỗi gia đình, dòng tộc, cộng đồng dân cư và các công sở, tạo chuyển biến tích cực trong văn hóa, góp phần quan trọng vào sự phát triển của xã hội./.
TS. TRỊNH THỊ THỦY
Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch